Londra Millenyum Koprusu
Londra’da o zaman girilmekte olan yeni bin yila atfen yapilmis olan Millenyum Koprusu’nun ilginc bir hikayesi var. Futurustik bir yapida insa edilmis bu koprunun ruzgar, titreme gibi her turlu fiziksel sarta hazir oldugu zannediliyordu. Fakat kopru acildigi gun (10 Haziran 2000) ustunde insanlar yuruyerek karsiya gecmeye basladi ve o an, garip bir sey oldu: Kopru sagdan sola salincak gibi sallanmaya basladi (sway). Kopru derhal kapatildi ve problemin kaynagi arastirilmaya baslandi. Sallanmayi duzeltmek icin koprunun yanlarina sok emici ekler yapilmasi gerekecekti. Fakat tasarim niye basarisizliga ugramisti?
TEXT](http://img.youtube.com/vi/gQK21572oSU/0.jpg)](http://www.youtube.com/watch?v=gQK21572oSU)
Kopru haberini duyan ve senkronizasyon konusunda arastirmalar yapan Steven Strogatz adindaki bir bilim adami, durumu matematiksel olarak modellemeye karar verdi. Nature dergisinde yayinladigi makalesinde problemin kaynagini soyle acikliyordu: Insanlarin yuruyusu birbiri ve kopru ile senkronizasyona girmis ve sallanti kendi kendini besleyen (feedback) turden bir etkilesime girerek, buyuye buyuyue kopruyu tehlikeli derecede sallanir hale getirmistir.
Daha once ates boceklerinin yanip sonmesini senkronize edebildiklerini belirtmistik. Dogada bu “kendiliginden uyuma girme” olayinin pek cok diger ornegi vardir [1]. Kopru durumunda ise belli bir kritik yaya sayisi asildigi anda birdenbire bir tavuk/yumurta iliskisi peydahlanmistir. Az bir uyumunun [2] tetikledigi kopru sallanimi, geri donup, daha fazla yayanin adimini senkronize olmaya mecbur etmis, bu da donup bu sefer daha fazla salinima sebep olmustur. Ve durum kotuleserek devam etmistir.
Askerler bir kopruden gecerken, normalde yapabilecekleri gibi, ayni anda adim atmamalari (breaking step) gerektigini bilirler. Cunku ayni anda asagi inen adimlar, koprude planlanmayan dikey bir kuvvet olusturup koprunun yikilmasina sebep olabilir. Fakat Millenyum Koprusu’ndeki sallanti yatay sekilde vuku bulmustur ayrica yayalar raslantisal sekilde yurumuslerdir. Buna ragmen adimlar ve koprunun senkronizasyonu kendiliginden olusmus (emergent) ve kendi kendini besleyip tum yayalara yayilmistir. Strogatz’in formulleri bu dinamigi yakalayarak olayin nasil meydana geldigini ortaya cikarmistir.
Not: Burada bilim ve teknolojinin dinamigi, sureci, nasil yapildigi acisindan bazi dersler var.
Oncelikle, ilginc ve futuristik bir tasarim cekinilmeden “denenmis”. Kopru yatay sallantisi bir cuvallama sayilabilir, fakat bu dunyanin sonu degildir. Onemli olan degisik bir seylerin denenmis ve kurcalanmis olmasidir. Daha sonra, bu sallantiyi duyan dunyanin baska bir yerindeki bir bilim adami olayi merak etmis ve o da kendi acisindan kurcalamak istemistir. Daha once baska alanlar icin gelistirdigi matematiksel yontemleri bu duruma adapte ederek bazi cevaplar aramistir. Ve sonucu bulmustur! Model ona kac kritik yaya sayisi ve ne kadar sure sonra sallantinin baslayacagi gibi onemli ongoruleri hesaplayabilmesini saglamistir.
[1] Mesela ayni evde yasayan kadinlarin adet doneminin bir sure sonra yakin gunlere (3 ila 5 gun farkla) denk gelmeye basladigi, yani senkronize oldugu bilinmektedir.
[2] Istatistiki olarak kopru uzerinde esit (uniform) sekilde dagilmis adim atislarin birkacinin ayni anda asagi inmesi olasiligi yuksektir. Bu gereken ilk fitili ateslemis olabilir.