10 Kural: Siyah Kugulara Hazir Olmak

Nassim Taleb, Financial Times’da cikan yazisindan

Kirilgan olan seyler daha kucuk boyutlardayken kirilmalilar. Hicbir sirket “cokmesine izin vermek icin cok buyuk” diye nitelenir hale gelmemeli. Ekonomik surec su anda en fazla gizli riski olanlarin, yani en kirilgan olanlarin, asiri buyumus olmasina izin vermistir.
Kazanclarin ozellestirilmesi ve kayiplarin devletlestirilmesi bitmeli. Kurtarilabilecek ve kurtarilmasi gerekenler devletlestirilmeli, kurtarilmaya ihtiyaci olmayan serbest, ufak ve risk alabilen halde olmali. Su anki sistem kapitalizmin ve sosyalizmin en kotu taraflarinin birlesimidir. Fransa’da 1980’da sosyalistlerin yonetimi bankalari ele gecirmisti. Amerika’da 2000’li yillarda bankalar devleti ele gecirdi! Bu inanilmaz bir durumdur..
Okul otobusunu gozleri bagli kullanan ve otobusu carpan sofore yeni bir otobus verilmemeli. Mevcut ekonomik duzen (establisment) uyeleri - universiteler, regulatorler, merkez bankacilar, devlet gorevlileri, ekonomistlerin calistigi kuruluslar - sistemin cokmesi sonrasi butun inanirligini kaybetmistir. Buraya gelmemize sebep olan bu uzmanlara tekrar guvenmek saflik ve sorumsuzluk olurdu. Onun yerine, akilli ve elleri temiz olan yeni insanlar bulmaliyiz.
Tesvik primi alan birine nukleer santral emanet etmeyin. Finansal riskinizi de. Bu tur bir kisi size kar gostermek icin her turlu kisayolu takip eder, yatiriminizdaki guvenliligi azaltir ve sonra yuzunuze bakip size “muhafazakar bir portfoyunuz” oldugunu soyler. Mevcut prim sistemi gizli risklerin birdenbire ortaya cikip herseyi berbat etmesi durumuna hazir degildir. Bizi bugunku duruma getiren prim sistemindeki bu asimetridir. Ceza olmadan tesvik olmaz. Kapitalizm hem cezanin hem odulun oldugu bir sistemdir, sadece odulun oldugu bir sistem degildir.
Cetrefilligi basitlik ile dengeleyin. Kuresellesmeden ve hizli iletisimden meydana gelen cetrefillik, finansal urunlerde basitlik ile dengelenmelidir. Unutmayalim: Ekonominin cetrefilligi zaten bir tur yatirim icin borc / borc kaldiraci (leverage) haline gelmistir. Bu kaldiraca “verimliligin olusturdugu sanal bir borc” diyebilirsiniz. Bu sistemin icine gercek borcu ekleyince asiri sallantili bir sistem olabiliyor ve bu sistem hicbir hataya pay birakmiyor. Kapitalizm balonlardan, “gunun modasindan (fad)” uzak duramaz, 2000’li yillardaki senet yatirim temelli balonlarin sonucu kotu olmadi. Ama icinde asiri borclanma olan balonlar felakete sebep oluyorlar.
Cocuklara dinamit lokumu vermeyin, uzerinde net uyari mesaji olsa bile. Cetrefil turev urunler yasaklanmali cunku kimse bu urunlerin ne yaptigini anlamiyor, ve cok az kisi bunu anlamadigini anlayacak kadar rasyonel. Vatandas kendisinden korunmalidir, onlara “riski dengeledigini” soyleyen bankerlerden, agzi acik ekonomik teorisyenleri dinleyen saf regulatorden de korunmalidir.
Sadece saadet zincirleri guvene dayanmali. Devletlerin “guveni tamir etmesine” gerek olmamalidir. Zincirleme yayilan dedikodular, kotu algilayis, cetrefil bir sistemin gostergesidir. Hukumet dedikoduyu durduramaz. Yapmamiz gereken, bu dedikodulara omuz silkecek bir halde / sistemde olabilmemiz, kotu soylentiler gezindigi zaman saglam konumuz ile etkilenmeyecek hale gelmemiz.
Eger muptela ilaci kesilince aci cekiyorsa (withdrawal pain), bu adama daha fazla ilac vermeyin. Borc kaldiracinin sebep oldugu problemleri daha fazla borc ile cozmeye ugrasmak egzotik bir terapi degildir, bu bir reddiyedir. Borc krizi gecici bir kriz degil, yapisal bir problem. Bizim rehabilitasyona ihtiyacimiz var.
Vatandas, emeklilik geliri icin finansal varliklara ve hata yapabilecek olan “uzmanlarin” tavsiyesine yaslanmamalidir. “Finans” ekonomik hayattan cikartilmali. Piyasalari degerlerimizi depoladigimiz bir yer olarak gormemeliyiz, bahsettigimiz piyasalar normal bir vatandasin ihtiyaci olan kesinligi / guvenilirligi tasiyan yerler degildir. Vatandas, kendi elleriyle kurdugu is hakkinda heyecan, risk duygusu hissetmeli, hic kontrolunde olmayan yatirimlari hakkinda degil.
Kirik yumurtalarla omlet yap. Bu kriz ufak tefek yamalarla tamir edilecek bir sey degildir, aynen govdesi curumus bir geminin gelisiguzel yamalarla tamir edilemeyecegi gibi. Bizim bu govdeyi yeni (daha kuvvetli) materyeller ile tekrar insa etmemiz gerekiyor, sistem kendini yeniden bir sekilde insa etmeden, bizim onu insa etmemiz gerekli. Hep beraber isteyerek Kapitalizm 2.0’a gecelim, bu olurken kirik, bozuk olanin kendi kendini yoketmesine yardim edelim, borcu varliga cevirelim, ekonomik ve business okullarindaki mevcut duzenin adamlarini marjinalize edelim, ekonomideki Nobel odulunu kaldiralim, asiri borcla hisse alimini (leveraged buyout) yasaklayalim, bankerleri ait olduklari yere koyalim, buraya gelmemizde sorumlu olanlarin primini geri alalim, ve insanlara kesinlik kavrami azalmis bir dunyada nasil yasayacaklarini ogretmeye baslayalim.

Iste o zaman tabiattaki hayatta daha yakin bir ekonomik hayat gormeye baslariz. Daha ufak sirketlerin, daha zengin bir ekolojinin, ve sifir borcun oldugu bir dunya. Boyle bir dunyada bankerler degil, girisimciler risk aliyor olacaktir, ve bu dunyada sirketler her gun hayata gelip, oluyor olabilecektir, ama bu olaylarin hicbiri gazetelere manset olmayacaktir.