İttihatçılar Öncesi Milliyetçilik

N. R. Keddie araştırması

İlk bakışta Pan-İslam çoğunlukla geleneksel İslam’dan kaynaklanıyor gibi gözükebilir, çünkü İslam düşünürleri tüm inananların birliğinden bahsetmişlerdir [..] Fakat bu ideolojiye daha yakından bakınca Pan-İslam’ın modern milliyetçi akımlarla daha fazla benzerliği olduğu görülür [..]

[Pan-İslamcı] Cemalettin al-Afghānī adlı düşünürün İslam hakkında yazdıklarına bakınca bu yazıların milliyetçilikle özdeşleştirilen pek çok kavramı aynen taşıdığını görürüz. Çok agresif bir kültürel alınganlık / defansif duruşu vardır, sürekli İslam’ın ve onun parçaları olan insanların Hristiyan Batı’dan daha üstün olduğunu gösterme çabaları vardır, Batı zaten sadece İslam’dan aldıklarıyla ilerlemiştir [vs ..].

Abdülhamid’in yönetiminin yaptıklarına gerçekçi bir şekilde bakılırsa [..] Yıldız Sarayı’nın niye 19. yüzyıl [..] devrimcileri için bir sığınak olduğunu anlarız [..] Pan-İslam içinde sonradan yerel milliyetçiliklere aktarılacak öğeler vardı; Batı’ya düşmanlık, özellikle Batı akınlarına ve istismarlarına karşı tepki mevcuttu, geçmişteki bir “altın çağ” ile kendini özdeşleştirme çabaları görülüyordu. Bu çağ hem “modern[imsi]” bazı kurumların olduğu, hem de askeri başarıların olduğu bir dönem olacak şekilde özel olarak seçilmişti [..]. Ve tüm bu öğeler takip eden milliyetçilik akımlarına aynen aktarılacaktı, ki bu akımlar Ortadoğu’da Pan-İslam düşüşe geçtikten sonra kuvvetlenmeye başladılar. Sadece düşünür Afghānī değil, ilk İranlı, Mısırlı ve Arap milliyetçiler, ve Pan-Türkçülerin büyük çoğunluğu aynı anda hem Pan-İslamcı, hem de milliyetçiydi [..].

Pan-İslam, Afghānī sonrasında da milliyetçilikle bağlantısını kesmedi. Dikkate değer sayılabilecek en son Pan-İslam uygulaması, ki Hintli Pan-İslamcılar tarafından başlatılmıştı ve Osmanlı halifesini sembol kabul ediyordu, aynı zamanda milliyetçi ve İngiltere’ye karşı duran bir anti-emperyal karakter taşıyordu [..].

–

[1] Abdülhamid’in zamanındaki Pan-İslam’ın milliyetçi ögeleri barındırması yanında, İttihatçılar da yönetime geldikten sonra Pan-İslamik icraatlara devam etmiştir. “O gitti bu bitti, o geldi bu başladı” türünde yorumlar yapılmadan önce bu süreçlerin iyi anlaşılması gerekiyor.